Militair erfgoed

De militaire geschiedenis van de Noordertuin gaat terug tot begin 19de eeuw. Onze regio maakte toen deel uit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Toen werden enkele terreinen in de regio gehuurd om er militaire oefeningen te laten plaatsvinden. De Nederlandse Koning Willem I maakte er officieel een schietveld van. Dit was het startsein voor een rijke geschiedenis op gebied van militaire aanwezigheid. Eerst onder Nederlandse en vervolgens onder Belgische vlag. In de loop der jaren verschenen verschillende forten die militaire doelwitten moesten beschermen of als buffer rond de stad Antwerpen moesten dienen. Door de reorganisatie bij landsverdediging is de actieve aanwezigheid in de Noordertuin wel fel gezakt.

Naast de forten, kazernes, militaire begraafplaatsen, spoorlijnen en monumenten treffen we ook een aantal waardevolle natuurgebieden aan zoals het Groot en Klein Schietveld of de Antitankgracht. Hieronder een overzicht van de zaken die je momenteel allemaal terugvind verspreid over de gemeenten van de Noordertuin.

Jaarlijks heb je ook tal van evenementen die herinneren aan de militaire aanwezigheid zoals de mars van de artillerie,  boeiende wandelingen met smokkelverhalen, herdenkingen, …

Meer dan de moeite om te ontdekken!

ERFGOED:

Fort Ertbrand

Dit fort te Kapellen werd gebouwd in 1908 en is gelegen in de Oude Galgenstraat. Het heeft de vorm van een trapezium en bestaat uit drie delen: hoofdfront, keelfront en zijfronten. Het geheel wordt omringd door een brede gracht van 40 à 50 meter. Na de Eerste Wereldoorlog werd het fort opgeknapt en voorzien van een antigas uitrusting. Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort gebruikt door de Belgische ontmijningsdienst voor het vernietigen van oude springstoffen en munitie. Resultaat is dat het fort grotendeels vernield werd. Momenteel is het in privé-bezit.

Fort Ertbrand

Fort van Kapellen

Aan de bouw van het fort werd gewerkt tussen 1893 en 1897. Het werd gebouwd met de bedoeling zo de belangrijke spoorlijn Antwerpen-Roosendaal onder vuur te kunnen houden. Later volgden nog weinig aanpassingen, enkel werd op de hoofdwal een mitrailleurbunker met twee schietkamers gebouwd.

Loopgravenpad in het Mastenbos (Kapellen)

De groene pracht van het Mastenbos herbergt ook een onvermoede erfgoedschat: een nog zeer volledige Duitse loopgravenlinie uit 1917 met talrijke bunkers. Deze linie uit de Eerste Wereldoorlog werd volledig in kaart gebracht aan de hand van 53 luchtfoto’s die de Duitse luitenant Josef Zimmermann maakte in januari 1918. Deze foto’s werden pas in 2007 ontdekt!
Dat leverde in de hele regio bovengronds 476 bewaarde militaire relicten en 10 km loopgraven op. Het Mastenbos alleen is goed voor zo’n 70 bunkers én 4,8 km in totaal aan loopgraven. Of: méér loopgraven dan in de hele Westhoek samen. Dit is niet alleen uniek in België, maar zelfs in Europa.
Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) bouwde dit stuk bos samen met de provincie Antwerpen en de gemeente Kapellen uit tot een toegankelijke educatieve herdenkingssite met maximale toegankelijkheid voor het publiek: het Loopgravenpad.
Langs dit pad liggen de uitzonderlijk bewaarde loopgraven en 21 bunkers. Vier van die bunkers kan je ook vanbinnen bezoeken: een commandobunker, een mitrailleurbunker, een kanonsbunker en een troepenbunker.

Fort van Stabroek

Het fort van Stabroek was het 1ste pantserfort in Antwerpen en moest bestand zijn tegen geschut van 22 centimeter. De bouw startte in 1902 en werd voltooid in 1908. Voltooid is echter een groot woord omdat er nooit zwaar geschut werd geplaatst. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was de belegering 10 dagen bezig toen op 7 oktober 1914 het bevel tot evacuatie gegeven werd door Koning Albert I. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog probeerde het Belgische leger de fortengordel nog weerbaar te maken met een Antitankgracht, maar dit heeft de Duitse opmars niet kunnen tegenhouden. Op 2 april 1947 verloor het fort haar status als verdedigingswerk.
Abtsdreef, 1940 Stabroek

Schans van Smoutakker (Stabroek)

Deze schans maakte als tussenfort deel uit van de Versterkte Stelling rond Antwerpen. Een imposante fortengordel, gebouwd in het begin van de 20ste eeuw, die Antwerpen en haar haven moest beschermen tegen vijandelijke invallen. Helaas was de Schans van Smoutakker slechts een kort leven beschoren.

Door een onverwachte hevige explosie vloog het fortje op 10 oktober 1914 volledig de lucht in en werd het herschapen tot een ruïne. In 1999 kocht Natuurpunt de site aan als natuurgebied.
Hoogeind, 1940 Stabroek

Groot Schietveld

Eén van de schietvelden die vandaag nog intensief gebruikt wordt door landsverdediging. Ook de politie van de verschillende omringende politiezones komen er schietoefeningen houden. Dit oefenterrein is uit veiligheidsoverwegingen niet toegankelijk voor het publiek. Door deze ontoegankelijkheid heeft de natuur zich hier op unieke wijze weten te handhaven. Zo heeft hier zich onder andere een adderpopulatie gevestigd ter hoogte van de Brechtsebaan. Door het uniek ecosysteem lopen verschillende studieprojecten in het Groot Schietveld. Hiervoor heeft het ministerie van landsverdediging een samenwerkingsakkoord afgesloten met het agentschap van waters en bossen.

Klein Schietveld

Vanuit het standpunt van militair erfgoed is dit interessanter dan het Groot Schietveld. Het is tevens het oudste van de twee domeinen. Hoewel reeds in gebruik sinds 1820 wordt het pas in 1852 eigendom van de Belgische Staat. Om tot het huidige gebied te komen volgde de ene onteigening na de andere en deze hielden aan tot in 1959. Op een zeker ogenblik raakte het gebied de noordgrens met Kalmthout. Hier stopte de uitbreidingen daar de Kalmthoutse grond een pak duurder bleek om te onteigenen. Voornaamste overblijvende getuige van de schietoefeningen met zware vuurwapens op dit terrein is het keienfortje, ook wel hertenfortje genoemd. Het bouwwerkje werd als doelwit gebruikt voor het testen van de zwaarst gekende kalibers in 1886. Op basis van de resultaten werd de betonsamenstelling op punt gesteld waarmee de forten van Luik en Namen werden gebouwd. Vanaf 1894 vinden de schietoefeningen plaats op het Groot Schietveld. Hierdoor kwam er ruimte voor andere activiteiten op dit domein. Er wordt een mees voor officieren geplaatst en ook een ijskelder die bijna nog geheel intact is. Verder worden logementblokken opgetrokken langsheen de grenzen van dit park. Tussen 1910 en 1914 krijgt het kamp stilaan zijn huidige vorm. Kanon en paard krijgen een centrale rol in de opbouw van het kamp. Naast stallen komen 4 grote logementblokken en enkele administratieve gebouwen. Meteen wordt de aankoopdienst voor paarden voor gans het Belgische leger gevestigd in Brasschaat. Als gevolg hiervan wordt het ganse kamp volgebouwd met maneges en stallen. Rondom het kamp volgde eenzelfde reflex en schoten maneges als paddenstoelen uit de grond. Tijdens de zelfde periode wordt het eerste militaire vliegveld aangelegd en niet veel later ziet de eerste vliegschool het licht. In 1911 vlogen de eerste militaire vliegtuigen van die tijd, de Farmans, boven Brasschaat. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd op de landingsstrip een krijgsgevangenkamp opgericht door de Duitsers. Na de oorlog wordt een school voor licht vliegwezen geïnstalleerd die in 2006 zou sluiten. Binnen de omheining van het oude kamp vinden we het artilleriemuseum dat te bezoeken is mits toestemming van de kampcommandant.

Antitankgracht

Gracht van ongeveer 9 meter breed die werd gegraven ter verdediging van Antwerpen. De gracht loopt van het Albertkanaal in Oelegem tot aan de Schelde in Berendrecht. Bedoeling was dat pantservoertuigen zich zouden vastrijden in de gracht en zo uitgeschakeld konden worden. Eigenlijk was het principe reeds voorbijgestreefd wanneer de gracht operationeel was. De gracht was uitgerust met een pad langs beide oevers. In de jaren ‘70 wilde de overheid een duwvaartkanaal laten graven maar dit ging uiteindelijk niet door wegens protest van de bevolking. De natuur kan er sindsdien zijn vrije loop gaan en thans is het een geklasseerd natuurgebied.

Militaire spoorlijn Kapellen - Brasschaat

Om de forten te bemannen met manschappen en munitie werd reeds voor de Eerste Wereldoorlog een militair spoor aangelegd. Dit smalspoor liep van Lier langs Schilde naar Schoten en met een draaibrug over het kanaal naar Turnhout. Via het park van Brasschaat liep het naar Kapellen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog verlengden de Duitsers de spoorlijn tot Zandvliet en ook naar Brasschaat-Polygoon. Tijdens het interbellum werd er nog een nieuw spoor aangelegd tussen Kapellen-Station en Brasschaat-Polygoon, er kwam ook een aftakking naar de kazerne van Hoogboom.

Winters Bridge

Na de definitieve bevrijding van Lochtenberg in Sint-Job-in-’t- Goor waren de Canadezen gestart met de bouw van een zware noodbrug ter vervanging van de vernielde draaibrug aan Sas 4. De benaming “Winters Bridge” verwijst naar korporaal Lance Winters van de Canadese genietroepen die op 1 oktober 1944 om het leven kwam tijdens de voorbereiding van deze brug. Samen met hem sneuvelden nog 7 andere soldaten.

MONUMENTEN EN BEGRAAFPLAATSEN

Tegenover het oud-gemeentehuis van Kapellen staat “De treurende moeder”. Een monument voor de gesneuvelden in 1926 opgericht en van de Mechelse beeldhouwer Theo Blickx. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het beeld ernstig beschadigd maar als stil teken van vrede werd het nooit hersteld.

Op het Heidestatieplein van Kalmthout vinden we het “Monument van de erkentelijkheid”. Op een plateau van arduin van 12m bij 3m staan 2 levensgrote bronzen mannenfiguren tegenover elkaar. De ontmoeting verwijst naar de aankomst van de Canadese troepen op 8 oktober 1944 en de bevrijding van Kalmthout na een bittere strijd op 21 oktober 1944. De beelden zijn van de hand van Xavier De Wulf en zijn geïnspireerd op de Canadese bevelhebber Kolonel Witthacker en de verzetstrijder Eugène Colson.

Vlak naast “De Vroente” staat sinds 4 mei 2008 een kanon als oorlogsmonument, ter herinnering aan de verdediging tegen de Duitse V-bommen aan het einde van WO II. Dit uniek en zeldzaam oorlogsmonument is geen replica maar een echt en op schitterende wijze gerestaureerd 90 mm luchtafweerkanon. Het maakte deel uit van het “anti-flying bomb commando Antwerp X” onder bevel van de Amerikaanse brigade-generaal Claire Armstrong en is nu geplaatst vlakbij de historische plaats waar het stond in 1945, m.n. in de buurt van het ven de Putse Moer in de Kalmthoutse Heide.

Kanon aan de Vroente

Het “Polar Bear Monument” kan je bezoeken aan de Kruisweg te Wuustwezel. Het werd op 21 oktober 1984, tijdens de 40ste verjaardag van de bevrijding van Wuustwezel, ingehuldigd ter nagedachtenis van de gesneuvelde soldaten van de 49th West-Riding Infantry Division en kwam er op initiatief van de plaatselijke NSB. In totaal sneuvelden 105 Britse soldaten bij de bevrijding van Wuustwezel waarvan 97 Polar Bears. Het beeld is het werk van Gozewijn Devillé en is uit Franse zandsteen gehouwen. Bij het perk staat een informatiepaneel met info over de bevrijding en kan je het rouwregister tekenen.  Het monument is zeer gekend in Groot-Brittanië en er bestaat een hechte vriendschapsband tussen de Britse veteranen en de Wuustwezelse bevolking.
In 2009 werd bij het monument het Bofors 40 mm luchtdoelkanon uit 1943 geplaatst. Het is een gift van de Polar Bear Association en werd opgedragen aan de stichter van deze organisatie en ereburger van Wuustwezel, Harry Con.

In Kapellen-centrum kan je op de begraafplaats een aantal graven van oud-strijders terugvinden. Ze liggen op een afgesloten gedeelte van de begraafplaats waar de Belgische driekleur steeds wappert.